युनिट 1 – राज्यशास्त्राची ओळख (Introduction to Political Science)
प्रश्न 1: राज्यशास्त्र म्हणजे काय?
उत्तर:
राज्यशास्त्र हे सामाजिक शास्त्र असून त्यात राज्य, शासन, राजकारण, नागरिक व सत्ता यांचा अभ्यास केला जातो. राज्यशास्त्र आपल्याला समाजातील राजकीय प्रक्रिया, कायदे, संस्था आणि लोकशाहीची पद्धत समजावून देते. साध्या शब्दांत सांगायचे झाले तर राज्यशास्त्र म्हणजे “राजकारणाचा शास्त्रीय अभ्यास” होय.
प्रश्न 2: राज्यशास्त्राच्या प्रमुख शाखा कोणत्या आहेत?
उत्तर:
राज्यशास्त्राच्या अभ्यासासाठी काही महत्त्वाच्या शाखा आहेत:
- राजकीय सिद्धांत (Political Theory): राज्य, लोकशाही, न्याय, स्वातंत्र्य यांसारख्या संकल्पनांचा अभ्यास.
- राजकीय संस्था (Political Institutions): संसद, न्यायालय, कार्यपालिका यांची रचना आणि कार्यपद्धती.
- तुलनात्मक राजकारण (Comparative Politics): विविध देशांच्या राजकीय व्यवस्थांचा तुलनात्मक अभ्यास.
- आंतरराष्ट्रीय राजकारण (International Politics): राष्ट्रांमधील संबंध, परराष्ट्र धोरण, आंतरराष्ट्रीय संघटना यांचा अभ्यास.
प्रश्न 3: राज्यशास्त्राचे इतर शास्त्रांशी संबंध कसे आहेत?
उत्तर:
राज्यशास्त्र हे इतर सामाजिक शास्त्रांशी जवळून संबंधित आहे.
इतिहास: राजकीय संस्था व घटना समजण्यासाठी इतिहासाची मदत होते.
अर्थशास्त्र: अर्थव्यवस्था आणि शासन एकमेकांवर प्रभाव टाकतात.
समाजशास्त्र: समाजाची रचना आणि राजकीय प्रक्रिया परस्परांशी निगडित आहेत.
कायदा: राज्यघटना, कायदे आणि शासन यांचा अभ्यास राज्यशास्त्रात केला जातो.
प्रश्न 4: राज्यशास्त्र का शिकावे?
उत्तर:
राज्यशास्त्र शिकल्यामुळे नागरिकांना लोकशाहीचे महत्त्व, हक्क व कर्तव्यांची जाणीव होते. तसेच राजकीय संस्था कशा कार्य करतात हे समजते. आजच्या जागतिकीकरणाच्या युगात राजकीय घडामोडींचे आकलन होण्यासाठी राज्यशास्त्र उपयुक्त ठरते.
प्रश्न 5: राज्यशास्त्राचे व्यावहारिक महत्त्व काय आहे?
उत्तर:
राज्यशास्त्र केवळ सैद्धांतिक नसून दैनंदिन जीवनातही उपयुक्त आहे.
मतदानाचा अधिकार योग्य पद्धतीने वापरता येतो.
समाजातील समस्या समजून त्यावर उपाय शोधता येतात.
सरकारी योजना, कायदे व धोरणे यांची माहिती मिळते.
सुजाण नागरिकत्व घडते.