युनिट 2 – राज्य, राज्यशक्ती आणि राज्यसंस्था
प्रश्न 1: राज्य म्हणजे काय?
उत्तर:
राज्य म्हणजे एक निश्चित भूभागावर राहणाऱ्या लोकांचा असा संघ, जो सार्वभौम सत्तेच्या आधीन राहतो. राज्य हे केवळ सरकार नाही, तर ते लोक, भूभाग, सार्वभौम सत्ता आणि शासन यांचा एकत्रित परिणाम आहे.
प्रश्न 2: राज्याचे घटक कोणते आहेत?
उत्तर:
राज्याचे चार प्रमुख घटक आहेत:
- लोकसंख्या (Population): राज्यात राहणारे नागरिक.
- भूभाग (Territory): निश्चित सीमा असलेला भूभाग.
- शासन (Government): राज्य चालविण्यासाठी असलेली व्यवस्था.
- सार्वभौमत्व (Sovereignty): कोणत्याही बाह्य हस्तक्षेपाशिवाय निर्णय घेण्याची सर्वोच्च सत्ता.
प्रश्न 3: सार्वभौमत्व म्हणजे काय?
उत्तर:
सार्वभौमत्व म्हणजे राज्याची सर्वोच्च व अंतिम सत्ता. ही सत्ता दोन प्रकारे विभागली जाते:
आंतरिक सार्वभौमत्व: राज्याच्या सीमा आत कायदे व शासन चालविण्याचा अधिकार.
बाह्य सार्वभौमत्व: इतर कोणत्याही राष्ट्राच्या अधीन न राहता स्वतंत्रपणे काम करण्याचा अधिकार.
प्रश्न 4: शासन आणि राज्य यांत फरक काय आहे?
उत्तर:
राज्य: कायमस्वरूपी असते, त्याचे घटक बदलत नाहीत.
शासन: बदलणारे असते, लोकशाहीत सरकार निवडणुकीनुसार बदलते.
राज्य हे संकल्पना असून शासन म्हणजे त्याचे चालविणारे साधन होय.
प्रश्न 5: राज्यसंस्था म्हणजे काय?
उत्तर:
राज्यसंस्था म्हणजे राज्य चालविण्यासाठी असलेल्या प्रमुख यंत्रणा. यात प्रामुख्याने तीन संस्था समाविष्ट होतात:
- विधानमंडळ (Legislature): कायदे बनविणारी संस्था.
- कार्यपालिका (Executive): कायद्यांची अंमलबजावणी करणारी संस्था.
- न्यायपालिका (Judiciary): कायद्याचे स्पष्टीकरण व न्याय देणारी संस्था.
प्रश्न 6: राज्यशक्तीचे प्रकार कोणते आहेत?
उत्तर:
राज्यशक्ती प्रामुख्याने तीन प्रकारची असते:
- विधायी सत्ता: कायदे बनविण्याचा अधिकार.
- कार्यकारी सत्ता: कायद्यांची अंमलबजावणी करण्याचा अधिकार.
- न्यायिक सत्ता: कायद्याचे स्पष्टीकरण व न्यायदानाचा अधिकार.
प्रश्न 7: लोकशाहीत राज्यसंस्थांचे महत्त्व काय आहे?
उत्तर:
लोकशाहीत प्रत्येक संस्था स्वतंत्र असते, पण त्या परस्परपूरक कार्य करतात. विधानमंडळ कायदे करते, कार्यपालिका त्यांची अंमलबजावणी करते आणि न्यायपालिका त्यांचे परीक्षण करते. या संतुलनामुळे लोकशाही मजबूत राहते.
ही प्रश्नोत्तरे विद्यार्थ्यांना युनिट 2 चा अभ्यास समजून घेण्यासाठी मदत करतील.