युनिट 3 – भारतीय राज्यघटना व मूलभूत अधिकार/कर्तव्ये
प्रश्न 1: भारतीय राज्यघटना कधी अमलात आली?
उत्तर:
भारतीय राज्यघटना 26 नोव्हेंबर 1949 रोजी स्वीकारण्यात आली आणि 26 जानेवारी 1950 रोजी ती अमलात आली. हा दिवस आपण “प्रजासत्ताक दिन” म्हणून साजरा करतो.
प्रश्न 2: राज्यघटनेची प्रमुख वैशिष्ट्ये कोणती आहेत?
उत्तर:
भारतीय राज्यघटनेची प्रमुख वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत –
- लिखित व सविस्तर संविधान
- धर्मनिरपेक्षता
- लोकशाही शासनपद्धती
- संघराज्यीय रचना (Federal system)
- संसदीय शासनपद्धती
- मूलभूत अधिकार व कर्तव्ये
प्रश्न 3: मूलभूत अधिकार म्हणजे काय?
उत्तर:
मूलभूत अधिकार म्हणजे प्रत्येक भारतीय नागरिकाला दिलेले असे अधिकार, जे त्याच्या स्वातंत्र्य व व्यक्तिमत्त्वाच्या विकासासाठी आवश्यक आहेत. हे अधिकार राज्यघटनेच्या भाग III मध्ये नमूद आहेत.
प्रश्न 4: मूलभूत अधिकार कोणते आहेत?
उत्तर:
भारतीय नागरिकांना खालील सहा मूलभूत अधिकार आहेत –
- समतेचा अधिकार
- स्वातंत्र्याचा अधिकार
- शोषणाविरुद्धचा अधिकार
- धर्मस्वातंत्र्याचा अधिकार
- सांस्कृतिक व शैक्षणिक अधिकार
- संविधानिक उपायांचा अधिकार
प्रश्न 5: संविधानिक उपायांचा अधिकार का महत्त्वाचा आहे?
उत्तर:
संविधानिक उपायांचा अधिकार नागरिकांना त्यांचे इतर अधिकार सुरक्षित ठेवण्याची हमी देतो. जर कोणत्याही व्यक्तीचे मूलभूत अधिकार भंगले, तर तो थेट सर्वोच्च न्यायालयात किंवा उच्च न्यायालयात याचिका दाखल करू शकतो.
प्रश्न 6: मूलभूत कर्तव्ये कोणती आहेत?
उत्तर:
प्रत्येक भारतीय नागरिकाची काही कर्तव्ये आहेत, जी भाग IV A मध्ये नमूद आहेत. त्यापैकी प्रमुख पुढीलप्रमाणे –
- संविधानाचा सन्मान करणे.
- राष्ट्रीय ध्वज व राष्ट्रगीताचा आदर करणे.
- स्वातंत्र्यसंग्रामातील आदर्शांचा गौरव करणे.
- देशाचे संरक्षण करणे.
- लोकशाही संस्थांचे जतन करणे.
- बंधुता, एकता व अखंडता टिकविण्यास हातभार लावणे.
- पर्यावरणाचे रक्षण करणे.
- वैज्ञानिक दृष्टिकोन बाळगणे.
- सार्वजनिक मालमत्तेचे संरक्षण करणे.
- शिक्षण घेणे व देणे.
प्रश्न 7: मूलभूत अधिकार व कर्तव्यांमध्ये काय संबंध आहे?
उत्तर:
मूलभूत अधिकार नागरिकांना स्वातंत्र्य व समानता देतात, तर मूलभूत कर्तव्ये नागरिकांना जबाबदारीची जाणीव करून देतात. अधिकार व कर्तव्ये या दोन्हींचा समतोल राखल्यानेच लोकशाही मजबूत होते.