युनिट 4 – केंद्र व राज्य सरकारची रचना
प्रश्न 1: भारतात शासन प्रणाली कशी आहे?
उत्तर:
भारतामध्ये संसदीय लोकशाही पद्धती आहे. यात कार्यकारी (Executive) संस्था विधिमंडळापुढे जबाबदार असते. केंद्रात पंतप्रधान आणि राज्यात मुख्यमंत्र्यांच्या नेतृत्वाखाली सरकार चालते.
प्रश्न 2: केंद्र शासनाच्या प्रमुख संस्था कोणत्या आहेत?
उत्तर:
केंद्र शासनाच्या प्रमुख संस्था पुढीलप्रमाणे आहेत –
- राष्ट्रपती (President)
- संसद (Parliament – लोकसभा व राज्यसभा)
- पंतप्रधान व मंत्रीमंडळ
प्रश्न 3: भारताचे राष्ट्रपती कोणत्या पद्धतीने निवडले जातात?
उत्तर:
राष्ट्रपतींची निवड निवडणूक मंडळाद्वारे केली जाते. या मंडळात –
संसदेतले निवडून आलेले खासदार
राज्य व केंद्रशासित प्रदेशांच्या विधानसभेतील निवडून आलेले सदस्य सहभागी होतात.
प्रश्न 4: पंतप्रधानांचे अधिकार कोणते आहेत?
उत्तर:
- मंत्रीमंडळाची निवड करणे व त्याचे नेतृत्व करणे.
- संसदेत सरकारचे धोरण स्पष्ट करणे.
- परराष्ट्र धोरण, संरक्षण, आर्थिक धोरण याबाबत निर्णय घेणे.
- राष्ट्रपती व संसद यांच्यामध्ये दुवा म्हणून काम करणे.
प्रश्न 5: संसद म्हणजे काय?
उत्तर:
संसद ही भारताची सर्वोच्च विधीमंडळ संस्था आहे. तिचे दोन सभागृह आहेत –
- लोकसभा (खालचे सभागृह)
- राज्यसभा (वरचे सभागृह)
प्रश्न 6: राज्य शासनाची रचना कशी असते?
उत्तर:
राज्य शासनाची रचना पुढीलप्रमाणे आहे –
- राज्यपाल (Governor) – केंद्र सरकारचे प्रतिनिधी.
- विधानसभा व विधानपरिषद (Legislature) – काही राज्यांत फक्त विधानसभा असते.
- मुख्यमंत्री व मंत्रीमंडळ – प्रत्यक्ष सत्ता मुख्यमंत्र्याकडे असते.
प्रश्न 7: राज्यपालांची नियुक्ती कोण करतो?
उत्तर:
राज्यपालांची नियुक्ती भारताचे राष्ट्रपती करतात.
प्रश्न 8: मुख्यमंत्री व मंत्रिमंडळाचे कार्य काय असते?
उत्तर:
राज्यातील प्रशासन चालवणे.
राज्याच्या अर्थसंकल्पाची तयारी करणे.
विकासकामे राबवणे.
विधानसभा व राज्यपाल यांच्यामध्ये दुवा म्हणून काम करणे.
प्रश्न 9: केंद्र व राज्य सरकारांमध्ये काय नाते आहे?
उत्तर:
भारत हे संघराज्यीय राष्ट्र आहे. केंद्र व राज्य यांच्यात अधिकारवाटप राज्यघटनेच्या सातव्या अनुसूचीद्वारे झालेले आहे.
केंद्रसूचीतील विषय (उदा. संरक्षण, परराष्ट्र व्यवहार) फक्त केंद्र बघते.
राज्यसूचीतील विषय (उदा. शेती, पोलीस) राज्य बघते.
समवर्ती सूचीतले विषय (उदा. शिक्षण, वनसंवर्धन) केंद्र व राज्य दोघेही पाहतात.