प्रस्तावना
आजचा विद्यार्थी फक्त आपला गाव, आपला प्रदेश किंवा आपली शाळा यापुरता मर्यादित नाही. मोबाईल, इंटरनेट आणि सोशल मीडियामुळे तो जगभराशी जोडलेला आहे. पण हीच गोष्ट सर्वांना सारखी उपलब्ध नाही. शहरातील विद्यार्थ्याला झपाट्याने बदलणारे तंत्रज्ञान सहज मिळते, तर झरीसारख्या आदिवासी तालुक्यातील विद्यार्थ्याला अजूनही इंटरनेटची अपुरी सुविधा, संचाराची साधनांची कमतरता आणि आर्थिक अडचणींमुळे ज्ञानाची संधी कमी मिळते.
या विषमतेतही आपल्याला विसरता कामा नये की आजची पिढी उद्याचे जग घडवणार आहे. म्हणूनच त्यांच्यात ग्लोबल सिटीझनशिप (Global Citizenship) आणि पर्यावरण शिक्षण (Environmental Education) यांची बीजं रुजवणे आवश्यक आहे.
ग्लोबल सिटीझनशिप म्हणजे काय?
ग्लोबल सिटीझनशिप म्हणजे जगाला आपले कुटुंब मानणे. आपण फक्त आपल्या गावाचे नाही, तर संपूर्ण पृथ्वीचे नागरिक आहोत, ही जाणीव असणे.
विविध संस्कृतींचा आदर
मानवी हक्कांची समज
पर्यावरणाशी जबाबदार नाते
अन्यायाविरुद्ध ठाम भूमिका
जागतिक प्रश्नांकडे संवेदनशील दृष्टी
झरीसारख्या भागाची वेगळी कथा
झरी तालुका एकेकाळी हिरवागार, निसर्गसंपन्न, पर्यावरणाने समृद्ध असा भाग होता. पण गेल्या काही दशकांत येथे अनेक कंपन्या आल्या, उद्योग उभारले गेले, आणि पर्यावरणाची तोडफोड झाली. जंगलं कमी झाली, पाणी आणि हवा प्रदूषित झाली. स्थानिक लोकांना हा बदल चांगलाच जाणवतो आहे, पण “हे थांबवायचे कसे?” हा प्रश्न अजूनही अनुत्तरित आहे.
त्यातच इथले विद्यार्थी – जे आधीच आर्थिकदृष्ट्या मागासलेले आहेत – त्यांच्यासाठी शिक्षणाची गुणवत्ता, इंटरनेट सुविधा, संचार साधने खूपच अपुरी आहेत. ते ग्लोबल प्रश्न समजून घ्यायची क्षमता ठेवतात, पण त्यांचं कोण ऐकेल? हा प्रश्न नेहमी राहतो.
पर्यावरण शिक्षण का महत्त्वाचे?
आज पर्यावरणाचा ऱ्हास ही फक्त जागतिक बातमी राहिलेली नाही, तर ग्रामीण-आदिवासी भागात राहणाऱ्या लोकांच्या रोजच्या जगण्याशी थेट जोडलेली बाब आहे. पाण्याची कमतरता, शेतजमिनीची सुपीकता कमी होणे, जंगल कमी होणे, या सगळ्याचा परिणाम झरीसारख्या भागावर सर्वाधिक दिसून येतो.
पर्यावरण शिक्षण म्हणजे फक्त शाळेत “प्रदूषणाचे प्रकार” शिकवणे नाही. ते म्हणजे विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष अनुभवातून निसर्गाशी जोडणे.
शाळेत झाडे लावून त्यांची निगा राखणे
पाण्याचा वापर नियंत्रित करणे
कचऱ्याचे वर्गीकरण व पुनर्वापर
गावोगावी “शून्य प्लास्टिक मोहीम”
शिक्षण प्रणालीत काय बदल हवेत?
- स्थानिक समस्यांपासून शिकणे:
– झरीतील पाण्याचा प्रश्न, जंगलतोड किंवा प्रदूषण यावर विद्यार्थ्यांना प्रकल्प द्यावा. त्यातून ते जागतिक प्रश्नांशी तुलना करू शकतील. - साध्या भाषेत जागतिक धडे:
– इंटरनेट अपुरे असले तरी शिक्षक स्थानिक उदाहरणातून जागतिक वास्तव विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचवू शकतात. - सहभागी शिक्षण:
– गावातील ज्येष्ठ, शेतकरी, पर्यावरण कार्यकर्ते यांना शाळेत बोलावून मुलांना थेट अनुभव द्यावा.
पालक आणि समाजाची भूमिका
ग्रामीण व आदिवासी भागात पालक स्वतः आर्थिक ताणतणावातून जात असतात. तरीही घरात मुलांना निसर्गाशी नातं जपायला शिकवणे फार महत्त्वाचे आहे.
पाणी, वीज, अन्न यांचा अपव्यय टाळणे
गावोगावी सामूहिक वृक्षारोपण
स्थानिक परंपरा, निसर्गाशी नाते जपणाऱ्या प्रथा जिवंत ठेवणे
विद्यार्थ्यांसाठी शिकवण्यासारखे धडे
- जगाचे प्रश्न माझेही प्रश्न आहेत.
– दारिद्र्य, पाणीटंचाई, प्रदूषण ही फक्त “बातमी” नाही, तर माझ्या गावाच्या आयुष्याशी जोडलेली बाब आहे. - सहानुभूती आणि संवेदनशीलता.
– वेगवेगळ्या संस्कृती, समाज, लोक यांचा आदर करणे. - निसर्गाचे रक्षण म्हणजे आपले भविष्य जपणे.
– शेतजमीन, जंगल, पाणी यांचे जतन केले तरच जीवन टिकेल. - लहान बदल, मोठा परिणाम.
– एक झाड लावणे, प्लास्टिक कमी वापरणे, पाणी वाचवणे – हीच खरी सुरुवात.
पुढच्या पिढीवर परिणाम
जर आपण झरीसारख्या भागातील विद्यार्थ्यांना ग्लोबल सिटीझनशिप आणि पर्यावरण शिक्षण दिलं, तर:
ते फक्त नोकरीच्या मागे धावणार नाहीत, तर समाज आणि पर्यावरणाचे खरे रक्षक बनतील.
शाश्वत विकासाच्या संकल्पना त्यांच्यासाठी फक्त शब्द न राहता प्रत्यक्ष कृतीतील अनुभव ठरतील.
त्यांच्यातून जागतिक समस्यांकडे बघणारी, पण स्थानिक पातळीवर कृती करणारी पिढी तयार होईल.
शेवटचा विचार
आजचे झरीसारख्या आदिवासी भागातील विद्यार्थी आर्थिकदृष्ट्या गरीब आहेत, संचार साधने अपुरी आहेत, आणि त्यांच्याकडे कोणी फारसे लक्ष देत नाही. तरीही हेच विद्यार्थी उद्या जगाचे भवितव्य घडवणार आहेत. त्यांना जर योग्य संस्कार, योग्य शिकवण आणि पर्यावरणाबद्दलची जबाबदारी दिली, तर त्यांच्यातून जागतिक नागरिक घडतील.
जग आज जवळ आले आहे. पण निसर्ग दूर जाऊ नये म्हणून त्यांना शिकवणे आपली जबाबदारी आहे. कारण खरी गोष्ट अशी आहे की – आपण त्यांना ऐकलं नाही, तर उद्या निसर्गच आपल्याला कठोर भाषेत उत्तर देईल.